حواشی

۱۔     مذکورہ شعر کی بحر’’سریع مسدس مطوی مکسوف(مفتعلن مفتعلن فاعلن) ہے۔میر تقی میرؔ، ’’کلیاتِ میرؔ‘‘، جلد اوّل، مرتب: کلبِ علی خاں فائق، (لاہور: مجلسِ ترقیِ ادب،اپریل ۲۰۱۱ء)،طبع سوم، ص۴۵۵

۲۔    بحرِ مضارع کے سالم رکن مفاعیلن سے اخرب ہوکر مفعول ہوا،فاع لاتن اور مفاعیلن مکفوف ہوکر فاع لات اور مفاعیل ہوئے، آخری رکن فاع لاتن مقصور ہوکر فاع لات اور محذوف ہوکر فاع لن ہوا۔مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف مقصور کی تفصیلات ملاحظہ کیجیے: مولوی نجم الغنی رامپوری، ’’بحرالفصاحت‘‘، حصّہ دوم و سوم، (لاہور: مجلسِ ترقیِ ادب،دسمبر ۲۰۰۶ء)،طبع دوم، ص۱۹۳۔۱۹۶

۳۔    فاصلہ چار یا پانچ حرفی لفظ کو کہتے ہیں۔ اس کی دو صورتیں ہیں۔ ایک فاصلہ صغریٰ(پہلے تین متحرک حروف اور چوتھا ساکن)اور دوسرا کبریٰ( پہلے چار متحرک حروف اور پانچواں ساکن) تفصیلات کے لیے ملاحظہ کیجیے: سیّد غلام حسین قدر بلگرامی، ’’قواعد العروض‘‘،( لکھنؤ:مطبعِ شامِ اودھ، ۱۳۰۰ھ)، ص۲۱

۴۔    سببِ خفیف دو حرفی لفظ کو کہتے ہیں جس کا پہلا حرف متحرک اور دوسرا ساکن ہو۔ وتدِ مجموع وہ سہ حرفی لفظ ہے جس کے پہلے دو حروف متحرک اور تیسرا ساکن ہو۔تفصیلات کے لیے ملاحظہ کیجیے: ’’قواعد العروض‘‘، محولۂ بالا،ص۱۹

۵۔    سببِ ثقیل وہ دو حرفی لفظ ہے جس کے دونوں حروف متحرک ہوں۔وتدِ مفروق وہ سہ حرفی لفظ ہے جس کا پہلا اور تیسرا حرف متحرک اور دوسرا ساکن ہو۔ تفصیلات کے لیے ملاحظہ کیجیے: ’’قواعد العروض‘‘،ص۱۹

۶۔    بحرِ مضارع سالم کے ارکان’’مفاعیلن فاع لاتن مفاعیلن فاع لاتن‘‘ ہیں۔

۷۔    میر تقی میرؔ، ’’کلیاتِ میر‘‘، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۹۷

۸۔    ایضاً، جلد چہارم، مرتب: کلبِ علی خاں فائق، (لاہور: مجلسِ ترقیِ ادب، جون ۲۰۰۶ء)،طبع دوم، ص۲۰۴

۹۔    ایضاً، جلدششم، مرتب: کلبِ علی خاں فائق، (لاہور: مجلسِ ترقیِ ادب، مارچ ۲۰۱۱ء)،طبع دوم، ص۳۶۹

۱۰۔   ایضاً، جلد دوم، مرتب: کلبِ علی خاں فائق، (لاہور: مجلسِ ترقیِ ادب،جنوری۱۹۹۱ء)،طبع دوم، ص۲۳

۱۱۔   ایضاً، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۲۱۱

۱۲۔   ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۲۰۷

۱۳۔  ایضاً، جلد دوم،محولۂ بالا،ص۹۷

۱۴۔  ایضاً،ص۱۰۶

۱۵۔  ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۲۷۷

۱۶۔   ایضاً، جلد سوم، مرتب: کلبِ علی خاں فائق، (لاہور: مجلسِ ترقیِ ادب، جون ۱۹۹۲ء)،طبع دوم، ص۷۶

۱۷۔  ایضاً، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۲۲۱

۱۸۔  ایضاً، جلد دوم،محولۂ بالا،ص۱۱۴

۱۹۔   ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۴۷

۲۰۔  ایضاً، جلد سوم، محولۂ بالا،ص۸۴

۲۱۔   ایضاً، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۲۲۵

۲۲۔  ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۸۳

۲۳۔  ایضاً، جلد سوم، محولۂ بالا،ص۲۸۴

۲۴۔  ایضاً،ص ۲۸۶

۲۵۔  ایضاً، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۲۲۷

۲۶۔  ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۴۹

۲۷۔  ـایضاً، جلد سوم،محولۂ بالا،ص۲۸۷

۲۸۔  ایضاً،ص ۲۹۰

۲۹۔  ایضاً، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۲۳۳

۳۰۔  ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۲۲۴

۳۱۔  ایضاً، جلد دوم،محولۂ بالا،ص۱۴۱

۳۲۔  ایضاً، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۲۵۶

۳۳۔ ــ ایضاً،ص ۲۵۷

۳۴۔ ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۶۸

۳۵۔ ایضاً، جلد سوم،محولۂ بالا،ص۱۰۰

۳۶۔  ایضاً، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۲۶۱

۳۷۔ ایضاً، جلد سوم،محولۂ بالا،ص۳۰۰

۳۸۔ ایضاً، جلد دوم، محولۂ بالا،ص۱۵۱

۳۹۔  ایضاً، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۲۶۳

۴۰۔  ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۷۴

۴۱۔  ایضاً، جلد سوم،محولۂ بالا،ص۳۰۲

۴۲۔  ایضاً، جلد دوم،محولۂ بالا،ص۱۵۸

۴۳۔ ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۷۷

۴۴۔ ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۷۵

۴۵۔ ایضاً، جلد دوم،محولۂ بالا،ص۱۶۰

۴۶۔  ایضاً، جلد سوم،محولۂ بالا،ص۱۰۹

۴۷۔ ایضاً، جلد اوّل،محولۂ بالا،ص۲۶۹

۴۸۔ ایضاً، جلد دوم،محولۂ بالا،ص۱۶۱

۴۹۔  ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۸۴

۵۰۔  ایضاً، جلد سوم،محولۂ بالا،ص۱۱۲

۵۱۔  ایضاً،ص۳۰۹

۵۲۔  ایضاً، جلداوّل،محولۂ بالا،ص۲۷۱

۵۳۔ ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۲۲۸

۵۴۔ ــایضاً،ص۸۹

۵۵۔ ایضاً، جلد دوم،محولۂ بالا،ص۱۷۱

۵۶۔  ایضاً، جلد چہارم،محولۂ بالا،ص۹۱

۵۷۔ ایضاً، جلد دوم،محولۂ بالا،ص۱۷۳

۵۸۔ ایضاً، جلداوّل،محولۂ بالا،ص۲۸۰

۵۹۔  ایضاً، جلدچہارم،محولۂ بالا،ص۲۳۰

۶۰۔  ایضاً،ص۹۳

۶۱۔   ایضاً، جلداوّل،محولۂ بالا،ص۲۸۶

۶۲۔  ایضاً، جلدچہارم،محولۂ بالا،ص۱۰۱

۶۳۔  ایضاً، جلددوم،محولۂ بالا،ص۱۸۵

۶۴۔  ایضاً، جلداوّل،محولۂ بالا،ص۲۹۶

۶۵۔  ایضاً، جلدچہارم،محولۂ بالا،ص۲۴۴

۶۶۔  ایضاً، جلدششم،محولۂ بالا،ص۳۳۸

۶۷۔ـ ـ ایضاً،ص۳۶۳

۶۸۔  ایضاً، جلداوّل،محولۂ بالا،ص۳۲۰

۶۹۔  ایضاً، جلداوّل،محولۂ بالا،ص۲۶۷

۷۰۔  ایضاً، جلدچہارم،محولۂ بالا،ص۲۵۸

۷۱۔  ایضاً، جلدسوم،محولۂ بالا،ص۱۷۸

۷۲۔  ایضاً، جلداوّل،محولۂ بالا،ص۳۹۷

۷۳۔ ایضاً، جلدچہارم،محولۂ بالا،ص۲۶۱

۷۴۔ ــ ایضاً،ص۱۳۰

۷۵۔ ایضاً، جلداوّل،محولۂ بالا،ص۴۱۱

۷۶۔  ایضاً، جلدچہارم،محولۂ بالا،ص۲۹۸

۷۷۔ ایضاً، جلدششم،محولۂ بالا،ص۳۲۷

۷۸۔ ایضاً، جلدچہارم،محولۂ بالا،ص۲۸۰

۷۹۔  سیّد غلام حسین قدر بلگرامی، ’’قواعد العروض‘‘، محولۂ بالا،ص۲۰

مآخذ

۱۔      بلگرامی، سیّد غلام حسین قدر، ’’قواعد العروض‘‘، لکھنؤ:مطبعِ شامِ اودھ، ۱۳۰۰ھ۔

۲۔    میرؔ، تقی میر، ’’کلیاتِ میرؔ‘‘، جلد اوّل، مرتب: کلبِ علی خاں فائق، لاہور: مجلسِ ترقیِ ادب،طبع سوم، اپریل ۲۰۱۱ء۔

۳۔    ______، جلد دوم، ______، طبع دوم، جنوری۱۹۹۱ء۔

۵۔    ______، جلد سوم، ______، طبع دوم، جون ۱۹۹۲ء۔

۶۔    ______، جلد چہارم، ______، جون ۲۰۰۶ء۔

۷۔    ______، جلد پنجم، ______، طبع دوم، ستمبر ۲۰۰۷ء۔

۸۔    ______، جلدششم، ______، طبع دوم، مارچ ۲۰۱۱ء۔

۹۔    نجم الغنی رامپوری، مولوی، ’’بحرالفصاحت‘‘، حصّہ دوم و سوم، لاہور: مجلسِ ترقیِ ادب،طبع دوم،دسمبر ۲۰۰۶ء۔